czwartek, 27 września 2012

Chełmek


Chełmek

Państwo Polska
Województwo małopolskie
Powiat oświęcimski
Gmina Chełmek
gmina miejsko-wiejska
Prawa miejskie 1969
Burmistrz Andrzej Saternus
Powierzchnia 8,27[1] km²
Ludność (2008)
• liczba
• gęstość
9 074[1]
1097 os./km²
Strefa numeracyjna
(+48) 33
Kod pocztowy 32-660
Tablice rejestracyjne KOS
Położenie na mapie Polski


Chełmek
50°05′59″N 19°14′55″E
TERC
(TERYT) 2121513034
Urząd miejski
ul. Krakowska 11
32-660 Chełmek
 Multimedia w Wikimedia Commons
 Hasło Chełmek w Wikisłowniku
Strona internetowa


Położenie Chełmka na terenie Wolnego Miasta Kraków (1815-1846)
Chełmek – miasto w woj. małopolskim, w powiecie oświęcimskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Chełmek, nad Przemszą. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. bielskiego.
Powierzchnia gminy i miasta Chełmek wynosi 2 733,0915 ha, w tym miasta 831,3484 ha. Ludność gminy i miasta Chełmek to 12 955 mieszkańców, w tym miasta 9149 osób (według stanu na dzień 31.12.2007 r.).
W chwili obecnej miasto Chełmek jest historyczną stolicą przemysłu obuwniczego, a na terenie byłych Południowych Zakładów Przemysłu Obuwniczego "Chełmek" utworzono Miejską Strefę Aktywności Gospodarczej. Strefa zajmuje łącznie powierzchnię 27 ha. Jej istnienie stanowi jeden z głównych atutów gminy w zakresie jej potencjału gospodarczego. Na obszarze Miejskiej Strefy i w jej bezpośrednim otoczeniu funkcjonuje ok. 150 podmiotów gospodarczych, w tym z kapitałem zagranicznym, związanych z branżą obuwniczą, budowlaną, motoryzacyjną, producenci opakowań, mebli, okien. Podmioty te zatrudniają łącznie ok. 2 tys. osób. Gmina Chełmek przystąpiła do działań mających na celu poszerzenie Miejskiej Strefy Aktywności Gospodarczej od strony północnej i zachodniej o obszar ok. 12 ha, celem pozyskania kolejnych inwestorów i powstawania nowych miejsc pracy.
Spis treści  [ukryj]
1 Początki dziejów Chełmka
1.1 Chełmek w czasie zaborów
1.2 Okres 20-lecia międzywojennego (1918-1939)
1.3 Okres okupacji niemieckiej (1939-1945)
1.4 Okres powojenny – od 1945 roku
2 Miasta partnerskie
3 Struktury wyznaniowe
4 Zobacz też
5 Przypisy
Początki dziejów Chełmka[edytuj]

Chełmek położony jest na podmokłych terenach ciągnących się wzdłuż rzeki Przemszy, u stóp wzgórza zwanego Skałą (295 m n.p.m.). Od wschodu, północy i częściowo południa otoczony jest sosnowymi lasami. Pierwsze wzmianki o Chełmku pochodzą z 1414 r., kiedy była mowa o Mikołaju z Chełmka. Kronikarz Pawiński podaje, iż w 1490 r. Chełmek należał do parafii Jaworzno, a w swym spisie poborów wymienia w Chełmku trzy łany kmiece czynszowe, jedną zagrodę z rolą, trzech komorników z bydłem, czterech komorników bez bydła oraz jednego karczmarza z pół łanem gruntu. Na podstawie wspomnianych źródeł i analizy map można w przybliżeniu odtworzyć proces powstawania osady. Prawdopodobnie powstanie wsi związane było z ochroną szlaku drogowego, prowadzącego z Krakowa na Śląsk i przejścia na Przemszy, gdyż tam leży najstarsza część osady. Kolejne osiedla powstawały w sąsiedztwie poprzednich, wzdłuż drogi w kierunku północnym i wschodnim od rzeki. Na podstawie układu gruntów na mapie katastralnej można sądzić, iż przysiółki Podzagórnie, Zagórcze czy Nowopole powstały w nieco inny sposób niż Zagóra i Młyny. Rozwój rolnictwa postępował tu przez karczowanie lasów, osuszanie bagien i moczarów.
Chełmek w czasie zaborów[edytuj]
Po I rozbiorze Polski Chełmek został włączony do zaboru austriackiego. Rzeka Przemsza stanowiła granicę pomiędzy zaborem austriackim i pruskim. Ponieważ mieszkańców "przygranicznych" miejscowości łączyło wiele spraw rodzinnych i majątkowych – nadal utrzymywano kontakty. Większość mieszkańców żyła skromnie z rolnictwa i rybołówstwa. Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. utworzono Rzeczpospolitą Krakowską pod protektoratem Rosji, Prus i Austrii jako neutralne państwo, ale z dużą ingerencją zaborców. Chełmek znalazł się także w ramach tej Rzeczypospolitej – w gminie okręgowej Bobrek okręgu chrzanowskiego. Rzeczpospolita Krakowska dotrwała do 1846 r., kiedy na skutek nieudanego powstania Dembowskiego i Tyssowskiego została 6 listopada wcielona do Austrii. Znaczenie Chełmka wzrosło z chwilą wybudowania biegnącej przez wieś "wiedeńskiej linii kolejowej" (1856 r.) oraz regulacji Wisły i Przemszy. Niezależnie od możliwości uzyskania pracy przy tych inwestycjach mieszkańcy zaczęli trudnić się nowymi zawodami: kolejarzy i flisaków, którzy początkowo na tratwach, a później na galerach przewozili najpierw kamień budowlany, a następnie węgiel do Krakowa, a nawet do Sandomierza. Wieś Chełmek należała w tym czasie do klucza dóbr bobreckich, a po wybudowaniu w 1810 r. kościoła w Bobrku także do parafii Bobrek. W II poł. XIX w., kiedy Galicja uzyskała większą autonomię od władz austriackich oraz pod wpływem bardziej wyrobionych politycznie Polaków zaczęła się ożywiać świadomość narodowa. W tym czasie w Chełmku zorganizowano szkolnictwo z polskim językiem wykładowym. Początkowo uczono się w domach prywatnych, a później w drewnianej 2-klasowej szkole wybudowanej na terenie ofiarowanym przez księżną Ogińską z Bobrka, która zaofiarowała również drzewo na budulec. Ponieważ szkoła ta okazała się za mała, w 1907 r. wybudowano nową piętrową szkołę z czteroklasowym zakresem nauczania. Wzrosło też zainteresowanie zagadnieniami politycznymi, dzięki kolei zaczęły docierać do Chełmka gazety, a dzięki niektórym mieszkańcom, którzy nawiązali kontakt z ks. Stanisławem Stojałowskim założono Stronnictwo Chrześcijańsko-Ludowe. Ksiądz Stojałowski przyjeżdżał do Chełmka i wygłaszał patriotyczne kazania. W 1914 r. wybuchła I wojna światowa. Wielu mężczyzn powołano do wojska. W 1916 r. zanotowano na linii kolejowej Oświęcim – Chełmek (na moście na Wiśle) dużą katastrofę kolejową, w której zginęło wielu żołnierzy.
Okres 20-lecia międzywojennego (1918-1939)[edytuj]
Po odzyskaniu niepodległości mieszkańcy Chełmka wcieleni do armii austriackiej wracali z różnych stron Europy. W czasie I wojny światowej na froncie zginęło 22 mieszkańców Chełmka (według tablicy w kościele w Bobrku). Wieś była zaniedbana i biedna. W 1918 r. niepodległość odzyskano w zaborach austriackim i rosyjskim, ale pobliski Śląsk wciąż był pruski. Organizowano akcję propagandową na Śląsku – mieszkańcy Chełmka brali czynny udział w tych akcjach. W 1920 r. w sąsiednich Kopciowicach na Śląsku organizowano akcje sabotażowe. W jednej z takich akcji w Małym Chełmie Niemcy w odwecie zastrzelili kilku mieszkańców. W 1921 r. uruchomiono w Chełmku parowy tartak, w którym pracę znalazło kilku mieszkańców. Część z nich szukała pracy w okolicznych kopalniach: w Libiążu i Jaworznie. Część galerami spławiała węgiel, a rolnicy żyli biednie na mało urodzajnej ziemi. Zorganizowała się Straż Pożarna i Strzelec. W 1927 r. firma Zieleniewski z Krakowa wybudowała nowy żelazny most na Przemszy. Los cichej i spokojnej wsi zmienił się radykalnie dopiero od 1931 r., kiedy to ówczesny czeski potentat obuwniczy Tomasz Bata na wykupionych od księcia Adama Zygmunta Sapiehy terenach rozpoczął budowę fabryki obuwia i oraz osiedle. Fabryka stworzyła szansę i dobrą perspektywę rozwoju całej okolicy. Liczba mieszkańców w przeciągu pięciu lat podwoiła się. Rozwinęło się budownictwo i inne dziedziny życia. W 1934 r. wydano pierwszą w Polsce gazetę zakładową Echo Chełmka. Powstał szereg nowych organizacji społecznych. Wyremontowano i powiększono Dom Ludowy, w którym zorganizowano Urząd Gminy. W 1936 r., dzięki inicjatywie ks. Eugeniusza Wcisły i wydatnej pomocy fabryki, wybudowano w ciągu jednego roku kościół. Dwa lata później pracownicy zakładu i społeczeństwo ufundowało dla Wojska Polskiego samolot RWD-13 i kilka karabinów maszynowych. Także w 1938 r. oddano do użytku nowe przedszkole i założono Szkołę Zawodową w celu przysposobienia młodych uczniów do pracy w fabryce Bata.
Okres okupacji niemieckiej (1939-1945)[edytuj]
1 września 1939 roku wybuchła II wojna światowa. 3 września artyleria niemiecka ostrzelała Chełmek. W wyniku tej akcji spaleniu uległo 26 domów i 20 zabudowań gospodarskich w najstarszej części Chełmka, która leżała u podnóża Skały. W czasie walk o Chełmek zginęło 17 polskich żołnierzy. W sumie w wojnie wzięło udział 57 mieszkańców, z których 10 zginęło. Niemcy zajęli dla siebie najlepsze mieszkania. Kierownictwo fabryki przejął komisaryczny zarząd. Zaczęły się aresztowania, wywożenie na przymusowe roboty i do obozów koncentracyjnych. Z Chełmka wywieziono do obozów 55 osób, z czego 35 już nigdy nie wróciło. W fabryce wprowadzono bezwzględny rygor i 10-godzinny dzień pracy. Wiosną 1940 Niemcy w nocy zburzyli pomnik grunwaldzki, który został wybudowany przez mieszkańców Chełmka. W tym też roku okupanci zaczęli pierwsze wywożenia Żydów do getta i Auschwitz-Birkenau. Z Chełmka wywiezionych zostało 35 Żydów, z których wojnę przeżyło tylko 4 lub 5. Chełmek został wcielony do Rzeszy. W tym czasie zaczęły powstawać organizacje podziemne. W październiku 1942 został w Chełmku założony podobóz tzw. Aussenkommando Chełmek podległe KL Auschwitz. Do 9 grudnia 1942 zginęło tu 47 ludzi (w miejscu tym w 1969 r. powstał pomnik ku ich czci). W grudniu 1944 grupa Armii Ludowej zorganizowała akcję dywersyjną na zakład. Rozpoczęły się naloty samolotów alianckich na Śląsk, Oświęcim, Czechowice i Trzebinię. W wyniku rozpoczęcia ofensywy radzieckiej Chełmek został wyzwolony 25 stycznia 1945. W czasie działań wojennych zginęło 72 żołnierzy radzieckich.
Okres powojenny – od 1945 roku[edytuj]
Natychmiast przystąpiono do usuwania szkód – odbudowy mostu i szkoły. Fabrykę uruchomiono w niespełna miesiąc, produkując obuwie dla wojska i społeczeństwa. Władzę administracyjną w gminie objęli przedstawiciele partii politycznych PPR i PPS. W pierwszą sobotę kwietnia 1945 samolot niemiecki zrzucił kilku spadochroniarzy, którzy zostali ujęci i przekazani władzom. 1 maja 1945 uruchomiono przedszkole i szkołę. Chełmek stał się gminą zbiorową, w skład której wchodziły: Chełmek, Gorzów, Bobrek, Gromiec i Dąb. Fabryka szybko się rozwijała – wysłano ekipę pracowników do zabezpieczenia fabryki w Otmęcie. W lipcu 1946 w zakładzie pracowało już 2227 pracowników. Rok później Polska Spółka Obuwia "Bata" S.A. została upaństwowiona. Nastąpiła szybka odbudowa i rozbudowa gminy. W 1949 r. oddano do użytku (po odbudowie) uszkodzoną w czasie działań wojennych Szkołę Podstawową nr 1, a w 1952 r. nowo wybudowany budynek Szkoły Zawodowej i Technikum Obuwniczego. W latach 60. XX w. otwarto nowo wybudowany stadion sportowy (1962) oraz odsłonięto odbudowany Pomnik Grunwaldzki (1969). W 1969 r. Chełmek uzyskał prawa miejskie, a w 1975 r. w wyniku zmian administracyjnych kraju przydzielony został do województwa bielskiego. Wcześniej Chełmek należał do województwa krakowskiego i powiatu chrzanowskiego. W latach 70. XX w. nastąpiła znaczna rozbudowa osiedla mieszkaniowego, a pod koniec tego okresu również rekonstrukcja zakładu obuwia. W tym czasie do użytkowania oddano nowo wybudowane obiekty ośrodka zdrowia. W 1981 r. strajkowała załoga fabryki. W następnych latach zakład obuwia stał się jednoosobową spółką Skarbu Państwa i przechodzi głęboki kryzys. Radykalnie zmniejszyła się produkcja, a wielu pracowników zostało zwolnionych. Na skutek trudnej sytuacji zakładu ubożeje również społeczeństwo.
Miasta partnerskie[edytuj]

Leinefelde-Worbis [potrzebne źródło]
Struktury wyznaniowe[edytuj]

 Osobny artykuł: Struktury wyznaniowe w Chełmku.
Zobacz też[edytuj]

Południowe Zakłady Przemysłu Skórzanego "Chełmek"

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz

+1